Grafika optyczna: „Widok Motławy od Targu Rybnego”

Numer inwentarza:

CMM/SM/1015

Tytuł:

Grafika optyczna: „Widok Motławy od Targu Rybnego”

Autor:

Balthasar Friedrich Leizel (1727 ?-1802), autor wz. 1 - rysunku: Friedrich Anton August Lohrmann (ok. 1735-ok. 1800), autor wz. 2 - grafiki: Matthäus Deisch (1724-1789), wyd.: Die Kaiserlich Franziskische Akademie (od 1790 Akademische Kunsthandlung)

Czas powstania:

ok. 1780

Wysokość:

28,9 cm

Szerokość:

39,7 cm

Sygnatury:

pod p. d. rogiem przedst.: „Gravé par Balth. Frederic Leizel”.

Napisy:

nad przedstawieniem (w lustrzanym odbiciu): „VUË DE MOTTLAU”; l.g. róg: „Collection des Prospects.”; l. str. pod przedstawieniem: „Prospect der Mottlau von der Seite des Fisch=Marckts nach dem Krahn Thor in der Stadt Danzig.”; p. str. pod przedstawieniem: „Vuë de Mottlau du Côté du Marché aux Poissons vers la Porte nommé Kran Thor a Danzig.”; wzdłuż dolnej krawędzi: „Se vend à Augsburg au Negoce commun de l’ Academie Imperiale d’ Empire des Arts de libereaux avec Privilego de Sa-Majestaté Imperiale et avec Defense u d’ enfaire de vendre les Copies.”.

Właściciel:

Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku

Słowa kluczowe:

grafika, Gdańsk, weduta, Motława, rzeka, Długie Pobrzeże, łodzie, statki, spichlerz, widok optyczny

Miejsce powstania:

Augsburg (Niemcy)

Miejsce pozyskania:

Gdańsk

Materiał:

papier

Technika:

miedzioryt z akwafortą, ręcznie kolorowany akwarelą

Dział:

Sztuki Marynistycznej

Lokalizacja:

magazyn

Opis:

Weduta Gdańska przedstawia w odwróconym kadrze widok Motławy od Targu Rybnego w kierunku południowym. Z lewej strony ukazany jest ciąg kamieniczek Długiego Pobrzeża z gotycką Bramą Straganiarską, zamknięty charakterystyczną sylwetą Żurawia. Po prawej stronie znajdują się magazyny na Wyspie Ołowianka – na pierwszym planie Spichlerz Królewski z dekoracyjnymi szczytami, wyróżniający się nietypowym usytuowaniem bokiem do rzeki, wzniesiony w XVII w. przez Jana Strakowskiego według projektu wybitnego gdańskiego architekta i rzeźbiarza Abrahama van den Blocke’a w ramach zaległego zobowiązania miasta względem władców polskich, zaś nieco dalej spichrze „Dąbrowa”, „Oliwski”, „Miedź” i „Panna” (po zniszczeniach II wojny światowej mury trzech ostatnich zostały zrekonstruowane w 1985 roku i służą jako siedziba główna Narodowego Muzeum Morskiego). W głębi, za Ołowianką rysują się zabudowania Wyspy Spichrzów. Na Motławie, przy jej obu nabrzeżach zacumowane są liczne łodzie żaglowo-wiosłowe oraz statki żaglowe z powiewającymi wimplami. Z lewej strony, na pierwszym planie ukazana jest płynąca po rzece łódź żaglowa z dwoma mężczyznami, zaś pośrodku niewielka łódź wiosłowa służąca jako przeprawa promowa, przewożąca czterech mężczyzn oraz damę trzymającą parasolkę. Widok został ukazany w lustrzanym odbiciu, ponieważ jest to tzw. grafika optyczna, przeznaczona do oglądania w szalenie modnych w XVIII i XIX w. urządzeniach optycznych zwanych zograskop lub Guckkasten, (z niemieckiego „skrzynka do oglądania”), czyli w drewnianych skrzynkach zawierających wmontowaną, obustronnie wypukłą soczewkę oraz odchylone pod kątem 45° lusterko, dzięki którym płaskie grafiki umieszczane u podstawy aparatu oglądane były w powiększeniu, zyskiwały wrażenie trójwymiarowości i głębi przestrzennej, zaś odwrócony obraz był widoczny prawidłowo. W celu pogłębienia owej iluzji przestrzeni oraz wywołania wspanialszych efektów u widza perspektywa na grafikach optycznych była przeważnie zbieżna i wyraźnie zaznaczona, rozmiary budynków lub statków w oddali przesadnie pomniejszone, nierzadko też ulice bądź rzeki przedstawiano nieco powykrzywiane. Nic dziwnego, że w czasach, gdy nie znano jeszcze telewizora, a podróżowanie po świecie było trudne i dla większości warstw społecznych niedostępne, urządzenia optyczne stały się niezwykle popularną formą edukacji i rozrywki. Nie tylko były nieodłącznym elementem jarmarków, ale obnosili je również domokrążcy, którzy chodzili od miasta do miasta, pukali do drzwi i za kilka groszy oferowali „podróż do odległych zakątków świata” lub „iluzjonistyczny spektakl pełen historycznych i biblijnych obrazów”. Po zajrzeniu do skrzynki przez okrągłą dziurkę w przedniej ściance można było podziwiać sławne miasta, egzotyczne krajobrazy, trzęsienia ziemi, powodzie i pożary czy bitwy na lądzie i morzu. Nierzadko pokazywano również sceny historyczne, mitologiczne oraz biblijne, ilustracje z baśni i spektakli teatralnych, a także doniosłe wydarzenia, np. lot balonem lub ścięcie Marii Antoniny. Pomimo ogromnej popularności tej formy rozrywki, w XVIII w. jedynie w czterech miastach europejskich tworzono grafiki optyczne: w Londynie, Paryżu, Augsburgu oraz włoskim Bassano (w XIX w. dołączył m.in. Berlin). Pierwsze widoki optyczne zaczęły powstawać w Londynie ok. 1717 r., ponad dwie dekady później pojawiły się również w Paryżu. To jednak Augsburg stał się w 2 poł. XVIII w. głównym centrum „produkcji” i rozprowadzania odbitek optycznych (Guckkastenblätter) – w mieście aż pięć dużych wydawnictw zajęło się ich wytwarzaniem i drukiem. Największą i najprężniej działającą augsburską oficyną wydawniczą, obok konkurencyjnego wydawnictwa G. B. Probsta, była „Die Kaiserlich Franziskische Akademie” (zwana od 1790 „Akademische Kunsthandlung”). W okresie od 1770 do 1795 r. opublikowała ona co najmniej 520 widoków. Wśród nich omawianą grafikę „Widok Motławy od Targu Rybnego”, która pochodzi z serii czterech widoków optycznych Gdańska wykonanych przez augsburskiego sztycharza Balthasara Friedricha Leizla ok. 1780 r. Seria stanowi powtórzenie w większym formacie i odwróconym kadrze (czyli w tzw. lustrzanym odbiciu) czterech wybranych rycin z albumu „50 Prospecte von Danzig” (50 widoków Gdańska), stworzonych w latach 1761-1765 przez osiadłego w Gdańsku rytownika z Augsburga Matthäusa Deischa według rysunków Friedricha Antona Augusta Lohrmanna. Do wspomnianego cyklu należą jeszcze: „Widok Targu Węglowego w Gdańsku”, „Widok Zielonej Bramy od Długiego Targu” oraz „Widok Ratusza Głównomiejskiego przy Długim Targu”. Grafiki optyczne z wydawnictwa „Die Kaiserlich Franziskische Akademie” posiadają cechy charakterystyczne: w lewym górnym rogu mają napis „Collection des Prospects”, pod przedstawieniem zamieszczone są napisy tytułowe w dwóch językach – przeważnie z lewej strony po niemiecku, z prawej po francusku (dla porównania - np. ryciny z oficyny G. B. Probsta opatrzone są przeważnie napisami w czterech językach), zaś wzdłuż dolnej krawędzi biegnie inskrypcja zawierająca informację o wydawnictwie i przywileju cesarskim chroniącym odbitki przed kopiowaniem. Wszystkie wymienione cechy występują na omawianej grafice. Dodatkowo nad kompozycją zamieszczony jest tytuł w języku francuskim w lustrzanym odbiciu, co było charakterystyczne dla rycin optycznych ze wszystkich wydawnictw (w urządzeniach Guckkasten napis wyświetlał się prawidłowo). Grafika „Widok Motławy od Targu Rybnego” ze zbiorów NMM w Gdańsku jest miejscami ręcznie podkolorowana akwarelami – dachy domów są pomarańczowe, górna partia nieba niebieska, rzeka seledynowa, kadłuby łodzi i statków w odcieniach beży i brązów, zaś wimple niebieskie, żółte i czerwone. Augsburscy wydawcy często zlecali kolorowanie farbami gotowych widoków optycznych kobietom i dzieciom w ramach prac chałupniczych, nierzadko przy pomocy szablonów, dzięki czemu ryciny rozprowadzane następnie po całej Europie i oglądane w skrzynkach Guckkasten wzbudzały u oglądających przyjemniejsze odczucia oraz w bardziej wiarygodny sposób odwzorowywały świat pełen kolorów. [Zuzanna Mikołajek-Kiełb]